Capoeira: Η αφρο-βραζιλιάνικη πολεμική τέχνη

Η αφρο-βραζιλιάνικη πολεμική τέχνη Capoeira θεωρείται το εθνικό άθλημα της Βραζιλίας. Ένας «πολεμικός χορός» που συνδυάζει μουσική, άμυνα και επιθέσεις. 

Ζητήσαμε από την professora Grega, Γωγώ Ξενάκη, να μας μιλήσει  για την capoeira και τα μυστικά της. Η Γωγώ Ξενάκη ταξίδεψε και εκπαιδεύτηκε από τον Mestre Papa Leguas σε διάφορες εκδηλώσεις στην Ευρώπη και τη Βραζιλία. Σήμερα παραδίδει μαθήματα capoeira, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Έχει τη δική της σχολή – Cordao de Ouro Crete – στο Ηράκλειο της Κρήτης.

Umano: Τι είναι η capoeira και ποια η ιστορία της;

Η Capoeira προέρχεται από τη Βραζιλία αλλά θεωρείται αφρο-βραζιλιάνικη λόγω της σύνδεσής της με την αφρικανική κουλτούρα μέσα από τη δουλεία. Το 16ο αιώνα οι Πορτογάλοι άποικοι άρχισαν να εισάγουν αφρικανούς σκλάβους σαν εργατικό δυναμικό για την εκμετάλλευση των πόρων της βραζιλιάνικης γης. Όσοι κατάφερναν να ξεφύγουν εγκαταστάθηκαν σε μικρά αυτάρκη quilombos (χωριά) βαθιά στα βραζιλιάνικα δάση όπου μπορούσαν να ζήσουν ειρηνικά μακριά από τους καταπιεστές. Ωστόσο, τα quilombos δεν παρέμεναν κρυφά για πολύ καιρό και οι απελευθερωμένοι Αφρικανοί έπρεπε συνεχώς να υπερασπίζονται τον εαυτό τους από επιθέσεις. Πιστεύεται ότι ένα μέρος της Capoeira εξελίχθηκε από αυτό και χρησιμοποιήθηκε ως μια μορφή αυτοάμυνας.

Η Capoeira είχε κηρυχθεί παράνομη στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Βασιλιά Dom Joao VI.

Πίστευε ότι αν ήθελε να κατακτήσει τους Αφρικανούς θα έπρεπε πρώτα να καταστρέψει τον πολιτισμό τους και το αίσθημα της κοινότητας. Πιστεύεται ότι, προκειμένου να ξεπεραστεί αυτός ο νόμος, οι Αφρικανοί σκλάβοι ανέπτυξαν την πολεμική τέχνη και την μεταμφίεσαν σε χορό, ώστε οι ιδιοκτήτες σκλάβων να μην έχουν καθόλου επίγνωση ότι οι σκλάβοι στην πραγματικότητα προπονούνταν για μάχη.

Γι’αυτό η Capoeira είναι «ντυμένη» με τη μουσική και το τραγούδι.

Το 1888, όταν ψηφίστηκε ο χρυσός νόμος, η δουλεία καταργήθηκε επίσημα στη Βραζιλία. Ως αποτέλεσμα, πολλοί σκλάβοι ήταν άστεγοι και είχαν υποστήριξη από την κυβέρνηση ή δεν είχαν δουλειά για να εξασφαλίζουν τα προς το ζην και στρέφονταν προς στην εγκληματικότητα για να επιβιώσουν. Ως εκ τούτου, η Capoeira που εξασκούσαν αυτοί οι άνθρωποι ήταν συνδεδεμένη με κλέφτες και απατεώνες, γεγονός το οποίο οδήγησε στην απαγόρευσή της. Μολονότι οι capoeiristas τιμωρούνταν όταν πιανόταν να παίζουν Capoeira, η τέχνη συνέχισε να αναπτύσσεται ως μια παράνομη πρακτική.

Κατά τη διάρκεια του 1930 η Capoeira υπέστη αρκετές αξιοσημείωτες αλλαγές.

Πρώτον, η Capoeira αναγνωρίστηκε σαν ένα πραγματικό σπορ/πολεμική τέχνη από την κυβέρνηση της Βραζιλίας. Τότε δημιουργήθηκε η πρώτη ακαδημία capoeira στο Σαλβαδόρ, όπου διδάχτηκε η «τοπική» “Regional” Capoeira από το θρυλικό Mestre Bimba και είναι ένα στυλ Capoeira που δίνει έμφαση στις πολεμικές πτυχές της τέχνης. Ο Mestre Bimba θέλησε να νομιμοποιήσει την Capoeira ως μια μορφή αυτοάμυνας και ένα αθλητικό παιχνίδι, βελτιώνοντας την τεχνική ποιότητα των κινήσεων και δημιουργώντας ακολουθίες κινήσεων για προπόνηση που ήταν πολύ πιο γρήγορες και επιθετικές από το πρωτότυπο στυλ ‘Angola’.

Το πιο παραδοσιακό στυλ της Capoeira διδάχτηκε επίσημα από τον Mestre Pastinha λίγα χρόνια αργότερα.

Από το 1941 υπήρχαν σχολές όπου διδασκόταν είτε Angola είτε Regional ή ακόμα και τα δύο, σε όλη τη Βραζιλία. Αργότερα, το 1974, η Capoeira είχε γίνει τόσο δημοφιλής που στη Βραζιλία ανακυρήχθηκε ως το εθνικό άθλημα.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η Capoeira γίνεται όλο και πιο δημοφιλής. Είναι πιο προσιτή σε, κυριολεκτικά, οποιοδήποτε μέρος στον κόσμο μέσω του διαδικτύου και της τηλεόρασης. Από τη δεκαετία του ‘70, οι Mestres (Μάστερ) βοήθησαν στην εξάπλωση της capoeira ταξιδεύοντας στο εξωτερικό και ανοίγοντας σχολές σε όλο τον κόσμο, καθιστώντας την μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες πολεμικές τέχνες.

Umano: Είναι είδος χορού ή πολεμικής τέχνης;

Πολλές φορές η Capoeira περιγράφεται σαν «πολεμικός χορός». Στην πραγματικότητα είναι μια πολεμική τέχνη που εμπεριέχει τόσο επιθέσεις όσο και άμυνες.

Η capoeira είναι μια τέχνη που αποτελεί μια ολοκληρωμένη εκγύμναση όλου του σώματος οπότε θα το επέλεγε κανείς σαν άθλημα.

Ταυτόχρονα, η ποικιλία των κινήσεων συνθέτει ένα πλούσιο παιχνίδι αλληλεπίδρασης μεταξύ δύο παικτών (jogo). Εκτός από τις επιθέσεις και τις άμυνες, η Capoeira περιέχει και άλλα στοιχεία όπως προσποιήσεις και ακροβατικά, ενώ δε λείπει ποτέ η μουσική.

Umano: Χωρίζεται σε είδη; Τι είναι η cordao de ouro;

Όπως προανέφερα, τα δύο βασικά παραδοσιακά στυλ Capoeira είναι η Capoeira Regional η οποία είναι πιο μαχητική και η Capoeira Angola που είναι περισσότερο παραδοσιακή με εκτεταμένη χρήση του εδάφους.

Σήμερα υπάρχει η Capoeira Contemporânea (σύγχρονη Capoeira) που είναι κυρίως μια μίξη των δύο παραπάνω στυλ. Χαρακτηρίζεται πολλές φορές από μεγαλύτερη ταχύτητα και έκρηξη στις κινήσεις αλλά και από εντυπωσιακά ακροβατικά.

Η ομάδα Cordão de Ouro είναι μία από τις μεγαλύτερες ομάδες διεθνώς.

Ιδρύθηκε το 1967 στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας από τους Mestre Suassuna και Mestre Brasilia. Το όνομα σημαίνει «ζώνη από χρυσό» και επίσης «καδένα από χρυσό». Εμπνευσμένο από την χρυσή αλυσίδα που φορούσε ο θρυλικός capoeirista, Besouro Manganga.

Εκείνη την εποχή ήταν σχεδόν αδύνατο να ιδρυθεί μια ομάδα capoeira καθώς η capoeira δεν ήταν γνωστή εκτός του κράτους της Bahia και Rio de Janeiro. Ωστόσο, το γκρουπ αναπτύχθηκε γρήγορα, με εντυπωσιακές παρουσιάσεις Capoeira από τον Mestre Suassuna και τον φίλο και συνεργάτη του Mestre Brasilia, δείχνοντας προχωρημένες τεχνικές παιχνιδιού και μάχης.

Ο Mestre Suassuna ανέπτυξε ένα ξεχωριστό είδος capoeira, το Miudinho, το οποίο απαιτεί μεγάλη δεξιοτεχνία και ευελιξία στις κινήσεις καθώς ο ρυθμός του είναι γρήγορος και εκτελείται σε πολύ περιορισμένο χώρο. Έτσι, η σωματική επικοινωνία μέσω των κινήσεων μεταξύ των παικτών είναι πολύ στενή, πράγμα που αυξάνει το βαθμό δυσκολίας.

Umano: Ποιες οι διαφορές από τις άλλες πολεμικές τέχνες;

Παρόλο που στο «παιχνίδι» της Capoeira σε γενικές γραμμές δεν υπάρχει επαφή, ο μαθητής διδάσκεται όλες τις πτυχές της. Δηλαδή επιθέσεις με λακτίσματα ή ρίψεις, άμυνες και προσποιήσεις. Είναι μια αποτελεσματική πολεμική τέχνη, γεγονός που υποστηρίζεται από τη χρήση κινήσεών της στις μικτές πολεμικές τέχνες (Mixed Martial Arts). Μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί σαν άμυνα, εντός και εκτός σχολής.

Στην Capoeira υπάρχει σύστημα ζωνών το οποίο αναδεικνύει το επίπεδο του μαθητή ή του δασκάλου.

Παρ’ όλα τα κοινά σημεία που αναφέρονται παραπάνω, η Capoeira διαφέρει από τις υπόλοιπες πολεμικές τέχνες. Κυρίως στο χαρακτήρα που έχει, καθώς πολύ συχνά είναι μη ανταγωνιστική. Επίσης, είναι η μόνη πολεμική τέχνη όπου αναπόσπαστο κομμάτι είναι η μουσική και το τραγούδι. Αυτά ‘επενδύουν’ το παιχνίδι, με χαρακτηριστικό το βασικό της βήμα, τη Ginga.

Umano: Μπορεί ο καθένας από εμάς να μάθει capoeira;

‘Capoeira é pra homem, menino e mulher’, σύμφωνα με ένα τραγούδι του Mestre Suassuna. Η Capoeira δηλαδή είναι για τον άντρα, τη γυναίκα και το παιδί. Είναι για κάθε ηλικία και φυσική κατάσταση. Ο μαθητευόμενος ξεκινάει από τις απλές βασικές κινήσεις της. Αναπτύσσει το ‘ρεπερτόριο’ των κινήσεών του σταδιακά και ανάλογα πάντα με τις δυνατότητές του. Το αν θα φτάσει να κάνει ακροβατικά ή αν κρατήσει το παιχνίδι του στα ‘βασικά’ εξαρτάται από την συνέπεια στην προπόνηση ή από το προσωπικό ‘στυλ’ του καθένα.

Το πρώτο πράγμα το οποίο δυσκολεύει λίγο τους ασκούμενους στην αρχή είναι ο συντονισμός. Χρησιμοποιείται ολόκληρο το σώμα και πιθανότατα βρίσκεται σε θέσεις που δεν έχουν υιοθετηθεί ποτέ στο παρελθόν. Από τη στιγμή που ο ασκούμενος προσαρμοστεί σε αυτό το μοτίβο προπόνησης, έχει μια γερή βάση πάνω στην οποία χτίζει όλα τα υπόλοιπα: δύναμη, ευλυγισία, ταχύτητα, ευελιξία.

Umano: Αν ξεκινήσουμε τα μαθήματα, πόσο χρόνο θα χρειαστεί για να πούμε ότι είμαστε σε ένα καλό επίπεδο;

Εξαρτάται από την αφοσίωση και την τακτικότητα στην προπόνηση. Αν κάποιος προπονείται 2-3 φορές την εβδομάδα, θα κατακτήσει ένα αξιοπρεπές επίπεδο σε περίπου ένα χρόνο. Αν κάποιος προπονείται μία φορά την εβδομάδα θα του πάρει πολύ περισσότερο. Βέβαια ο καθένας είναι διαφορετικός και έτσι αυτό είναι λίγο σχετικό.

Umano: Ποια τα οφέλη για το σώμα μας;

Τα οφέλη της Capoeira φαίνονται τόσο στην ψυχολογία όσο και στη φυσική μας κατάσταση.

Με τακτική προπόνηση μπορεί κανείς να δει διαφορά στα επίπεδα ενέργειας και ευεξίας. Αυξάνεται η δύναμη αλλά και η ευλυγισία, ο συντονισμός των κινήσεων και η αντοχή καθώς είναι και αερόβια άσκηση. Επίσης, αναπτύσσονται τα αντανακλαστικά ενώ αυξάνεται η ευελιξία. Δημιουργούνται νέες συνάψεις που θα εξυπηρετήσουν το νέο αυτό τρόπο κίνησης του σώματος.

Με την Capoeira πολύ συχνά καταρρίπτουμε τα όρια των δυνατοτήτων μας και του τι μπορούμε τελικά να καταφέρουμε.

Έτσι, με σωστή καθοδήγηση ο ασκούμενος λαμβάνει ένα αίσθημα αυτοπεποίθησης και χαράς. Επειδή είναι ένα ομαδικό άθλημα, η Capoeira μας βοηθάει να μάθουμε να εκτιθόμαστε και να αποκτάμε περισσότερη αυτοπεποίθηση. Είναι ένας τρόπος να απελευθερώσουμε το στρες. Στην περίπτωση των παιδιών, την περίσσεια ενέργεια που πολύ συχνά καταπιέζεται από το περιβάλλον τους.

Επιπλέον, για τους μικρούς capoeiristas, τα παιδιά, συντονίζονται με το να λειτουργούν σε μια ομάδα, κοινωνικοποιούνται και μαθαίνουν έννοιες όπως η αλληλεξάρτηση, η αλληλοβοήθεια, ο σεβασμός και η συνεργασία, όσο διαφορετικοί και να είμαστε.

Umano: Οι τιμές είναι οικονομικές ή ακριβές;

Θεωρώ ότι το κόστος της συνδρομής βρίσκεται σε μεσαία επίπεδα. Ταυτόχρονα ότι είναι χαμηλό σε σχέση με αυτό που λαμβάνει κανείς από την Capoeira. Η Capoeira είναι θεραπευτική για το σώμα, το νου, την ψυχή και το πνεύμα. Είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα. Δε διδάσκει απλά πολεμική τέχνη ή μουσική αλλά αξίες, κάνοντάς την για μένα ένα από τα μεγαλύτερα ‘σχολεία της ζωής’.

*Ευχαριστούμε την professora Γωγώ Ξενάκη και την σχολή Capoeira Cordão de Ouro Crete. Διεύθυνση:  Ανωγείων 68, Ηράκλειο Κρήτης  τηλ. 2814 002862 https://capoeira.gr/