Αφιέρωμα στον παραδοσιακό χορό της Κρήτης πεντοζάλι

Ο παραδοσιακός χορός πεντοζάλι είναι ένας από τους πιο εντυπωσιακούς χορούς της Ελλάδας. Ένα αφιέρωμα στον παραδοσιακό χορό της Κρήτης πεντοζάλι από την ομάδα του umano.gr, επιβάλλεται.

Από την Ηρώ Στ. Μπουσούνη

Παρέα με τον χοροδιδάσκαλο κρητικών χορών, Μανώλη Οικονομάκη, θα κάνουμε ένα μεγάλο αφιέρωμα στο εντυπωσιακό πεντοζάλι, την ιστορία του, την ενδυμασία του αλλά και τα βήματά του. Ο Μανώλης Οικονομάκης είναι χοροδιδάσκαλος του νεοσύστατου Πολιτιστικού Συλλόγου «Χοροστάτης – Χορεύω Κρήτη».

Αφιέρωμα στον παραδοσιακό χορό της Κρήτης πεντοζάλι

Umano: Πώς ονομάζεται τελικά ο χορός, πεντοζάλης ή πεντοζάλι; 

Την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε το πεντοζάλι ήταν εποχή πολέμου γι’ αυτό και ο χορός αυτός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την επανάσταση. Ο σκοπός που ακούμε σήμερα, πιθανών να αποτελεί μια μελωδία προγενέστερη, τροποποιημένη για το σκοπό που χρειάστηκε να φτιαχτεί το σημερινό πεντοζάλι.

Το πεντοζάλι – και όχι ο πεντοζάλης – σηματοδοτεί την πέμπτη κατά σειρά επανάσταση των Κρητών κατά των Τούρκων, δηλαδή τον πέμπτο ζάλο.

Umano: Ποια είναι η ιστορία του χορού;

Μία λαϊκή αφήγηση λέει πως ο Δασκαλογιάννης, με μια επιστολή, είχε καλέσει στην Ανώπολη Σφακίων τον Τριανταφυλλάκη Κιόρο, γράφοντάς του: “Φίλε Κιόρο, σε περιμένω στην Ανώπολη για να μας παίξεις το πέμπτο ζάλο..”. Συνθηματικά, δηλαδή, του είπε ότι ετοιμάζεται ο πέμπτος ξεσηκωμός εναντίων των Τούρκων.

Επειδή ο Δασκαλογιάννης μιλούσε για χορό, χρησιμοποίησε τη λέξη “ζάλο”, που σημαίνει βήμα, κρύβοντας έτσι το μήνυμα.

Ο Κιόρος συνέθεσε τη μουσική για τον καινούργιο πολεμικό χορό, ο οποίος σύμφωνα με τις υποδείξεις του Δασκαλογιάννη, έπρεπε να έχει δώδεκα μουσικούς σκοπούς (γυρίσματα) και δέκα βήματα, γιατί  δώδεκα ήταν οι αρχηγοί της επανάστασης η οποία αποφασίστηκε, στις 10 του 10ου μήνα του 1769.

Umano: Δηλαδή θεωρείται πολεμικός χορός;

Το πεντοζάλι δημιουργήθηκε με μοναδικό σκοπό, να πολεμήσουν αγκαλιασμένοι. Γι’ αυτό το λόγο οι χορευτές είναι πιασμένοι από τους ώμους, σαν αδέρφια.

Με το πεντοζάλι, ο Κρητικός εξέφρασε τον ακοίμητο πόθο της λευτεριάς. Η διαφορά από τους άλλους πολεμικούς χορούς της Κρήτης είναι ότι αυτός είναι πρωτίστως επαναστατικός.

Umano: Ποιος είναι ο αυθεντικός παραδοσιακός χορός; Έχει αλλάξει με το πέρασμα των χρόνων;

Το πεντοζάλι ανήκει στην κατηγορία τον πυρρίχιων χορών. Έπειτα από 249 χρόνια, το πεντοζάλι δεν έχει αλλάξει κινησιολογικά, πέρα από κάποια μικρά βήματα (τσακίσματα) που αλλάζουν σε κάποιες περιοχές της Κρήτης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στα δυτικότερα τμήματα της Κρήτης και πιο συγκεκριμένα στα Χανιά, στην επαρχία Σφακίων και Κισάμου, η αναβίωση του χορού είναι ότι πιο κοντινό έχουμε για την απόδοση τον βημάτων στο πεντοζάλι.

Umano: Ποια είναι τα βασικά όργανα που συνοδεύουν τον χορό;

Η μουσική του πεντοζάλι είναι παιγμένη στα 2/4 και έχει επαναστατικό χαρακτήρα. Αργότερα, το πεντοζάλι παίχτηκε και με τα υπόλοιπα όργανα της Κρήτης, έτσι έχει διαδοθεί και διασωθεί σε όλη την Κρήτη.

Το βασικό όργανο που πρωτοπαίχτηκε ήταν το βιολί, αφού ο  εμπνευστής της μελωδίας ήταν ο Τριανταφυλλάκης Κιόρος.

 Umano: Κάνε μας μία μικρή περιγραφή των βασικών κινήσεων του χορού.

Το αρχικό βήμα του χορού είναι άρση του δεξιού ποδιού και όχι δυνατό χτύπημα στο έδαφος – όπως βλέπουμε τις περισσότερες φορές να γίνεται. Μετριέται, για ευκολία, σε τρία τριαράκια, για να μπορέσει αυτός που το χορεύει να μετράει τα βήματα και να μπορεί να αναπνέει σωστά. Τα χέρια είναι πιασμένα στους ώμους και οι φιγούρες που κάνουν οι χορευτές είναι ή ομαδικές ή ατομικές. Χωρίς πολλά άλματα και πάντα να είναι μέσα στο μουσικό μέτρο του σκοπού.

Να μη ξεχνάμε ότι το πεντοζάλι πρωτοχορεύτηκε στα βουνά.

Umano: Υπάρχει συγκεκριμένη ενδυμασία;

Ναι, υπάρχει. Η κρητική ανδρική ενδυμασία αποτελείται από τη βράκα, το γιλέκο, σταυρωτό ή ίσιο, το μεϊντάνι και το καπότο.

Ο ρουχισμός είναι φτιαγμένος από τσόχα που επάνω της έχει χειροποίητα κεντήματα με μαύρη κλωστή.

Το ζωνάρι είναι πάντα υφαντό φαρδύ ώστε να μπορέσει να σταθεί στην μέση του κρητικού το ασημοσκάλιστο μαχαίρι, αναπόσπαστος σύντροφος του κρητικού πολεμιστή. Τέλος, να πούμε για το κεφαλομάντηλο που είναι πλεγμένο στο χέρι, την πέτσα και το σπαστό κόκκινο φέσι.

Η σφακιανή γυναικεία φορεσιά διατηρεί στοιχεία από προγενέστερους τύπους ενδυμασιών. Αποτελείται από το πουκάμισο, το ζιπόνι ή κοντόχι, τη φούστα, το κάλυμμα του κεφαλιού και, προαιρετικά, την ποδιά. Το πουκάμισο είναι υφαντό, μεταξωτό ή βαμβακερό και κατά κύριο λόγο λευκό. Συνήθως έχει κεντήματα στις άκρες των μανικιών. Πάνω από το πουκάμισο τοποθετείται το ζιπόνι ή κοντόχι.

Umano: Μίλησέ μας για το χορό στο τώρα, συναντάμε ακόμα το πεντοζάλι στην Κρήτη;

Στην Κρήτη, η κάθε αιτία και αφορμή γίνετε τραγούδι. Το πεντοζάλι είναι ένα τρανό παράδειγμα ότι ο κρητικός δεν σταματά ποτέ του να γλεντά και δε χάνει την ευκαιρία σε κάθε γλέντι να απονέμει τιμές στους επαναστάτες του Δασκαλογιάννη, χορεύοντας το πεντοζάλι. Η Κρήτη έχει έναν ζωντανό πολιτισμό και κουλτούρα και η μουσική της έχει φτάσει στα πέρατα του κόσμου.

Όλο τον χρόνο υπάρχουν γλέντια και δεν έχει υπάρξει γλέντι χωρίς να παιχτεί, έστω και μια φορά, το πεντοζάλι.

Umano: Είναι δύσκολο να το μάθουμε;

Για να πούμε την αλήθεια, δεν είναι τόσο δύσκολη η εκμάθηση του πεντοζάλι, αρκεί να έχει κάποιος όρεξη και αγάπη για τους παραδοσιακούς χορούς. Θεωρώ ότι οι παραδοσιακή χοροί της Κρήτης αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας δεν είναι δύσκολοι, αλλά θέλουν πνευμόνια που να αντέχουν!

Umano: Μανώλη, που μπορούμε να μάθουμε περισσότερα για το πεντοζάλι;

Υπάρχουν βιβλία που θα βρείτε χρήσιμες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες όπως του  λαογράφου Τσουχλαράκη Ιωάννη, του Παπαδάκη Κωσταντίνου, ερευνητή της λαϊκής προφορικής παράδοσης και της Δήμητρας Καρκάνη Κτιστάκη, που έχει γράψει πολλά βιβλία και σχετικά με την κρητική φορεσιά. Επίσης, μπορείτε να μιλήσετε με τον καλό μου φίλο και βιολάτορα Αντώνη Μαρτσάκη, που ξέρει πολλά πράγματα (γέλια).

Umano: Πες μας δυο λόγια για τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Χοροστάτης -Χορεύω Κρήτη».

Είναι ένας νεοσύστατος σύλλογος που σκοπός της δημιουργίας του είναι η αναβίωση του κρητικού χορού στην πιο παλαιϊκή του μορφή. Είμαι χοροδιδάσκαλος στον σύλλογο μαζί με τον Δημήτρη Λιουδάκη. Ο σύλλογος απευθύνεται σε όλους τους Κρητικούς και σε αυτούς που δεν είναι από την Κρήτη. Το μοναδικό εφόδιο που χρειάζεται κάποιος για να περάσει το κατώφλι του συλλόγου είναι ένα πλατύ χαμόγελο και όρεξη για χορό. Μπορείτε να γραφτείτε κάθε Δευτέρα και Σάββατο, ερχόμενοι στον σύλλογο.

Umano: Θέλω να κλείσουμε με μία μαντινάδα.

Όποιος δε ξέρει και του πουν, με μιας τον πιάνει ζάλη, πως στα Σφακιά τον πόλεμο, τον κάνουν πεντοζάλι.

• Επικοινωνία με τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Χοροστάτης – Χορεύω Κρήτη»: Αλμυρού 6, Σταθμός Λαρίσης(3ος όροφος) τηλ. 6984561718 & 6975323601 https://www.facebook.com/xoreywKRITI/