Τι είναι το άγχος και πως να το αντιμετωπίσουμε

Ο Θανάσης Δ., 42 ετών, νοσηλεύτηκε σε γνωστό δημόσιο νοσοκομείο με καρδιακές παθήσεις. Όταν τον επισκέφτηκα, μου είπε «Φίλε όταν πεθάνω να γράψετε στον τάφο μου: ούτε τσιγάρο, ούτε τίποτα… μόνο άγχος!» Ας μάθουμε τι είναι το άγχος και πως να το αντιμετωπίσουμε.

Είναι αυτός ο ήχος του τηλεφώνου που χτυπάει σε ανύποπτη στιγμή και μαθαίνεις τη δυσάρεστη είδηση. Ο Θανάσης Δ., ετών 42, παντρεμένος, με δύο παιδιά, είναι φίλος. Η ανακοίνωση της νοσηλείας του σε νοσοκομείο με καρδιακές παθήσεις με ταρακούνησε.

Όταν τον επισκέφτηκα ήταν μόνος του στο δωμάτιο. Του έδωσα ένα πακέτο σοκολατάκια και μου απάντησε «Πέταξε τα. Τα έκοψαν οι γιατροί. Όλα τα έκοψαν… τσιγάρο, φαγητό, ποτό, έντονο σεξ. Μόνο για το άγχος δε μου μίλησαν. Τόσα ξέρουν, τόσα λένε. Εγώ φίλε, όταν πεθάνω, να γράψετε στον τάφο μου: ούτε τσιγάρο, ούτε τίποτα… μόνο άγχος».

Γνωρίζω τι είναι το άγχος και ποιες οι συνέπειές του. Όλοι μας το ζούμε καθημερινά.

Όμως τα λόγια του με ανάγκασαν να τον ρωτήσω «Τι έγινε ρε Θανάση;». Εκείνος σαν χείμαρρος άρχισε την αφήγηση και δεν αντιστάθηκα στον πειρασμό να την δημοσιεύσω. «Να δημοσιεύσεις ότι θέλεις, μόνο το επώνυμό μου μη βάλεις. Μη γίνω και άλλη ξεφτίλα στα παιδιά μου».

«Δύο χρόνια ζούμε σε ένα καθεστώς φόβου στη δουλειά. Συνεχώς ακούγεται σαν ψιθύρισμα η λέξη «απόλυση». Μου έκαναν κάποιες περικοπές στο μισθό και αναγκάστηκα να ζήσω με αυτό. Αλλά η απόλυση είναι βαρύ πράγμα! Πού θα βρω δουλειά σε αυτή την ηλικία; Τι μισθό θα μου δώσουν; Πώς θα μεγαλώσω τα παιδιά μου που συνεχώς ζητάνε; Τα παιδιά τα μάθαμε να μην τους λείπει σχεδόν τίποτα. Όταν μας έπιασε η κρίση όμως περιοριστήκαμε. Μπορούν όμως εκείνα να το καταλάβουν; Εξήγησε σε ένα δεκάχρονο παιδί τι είναι η οικονομική κρίση. Εδώ καλά καλά εμείς δε ξέρουμε τι είναι και από που μας ήρθε.

Δύο χρόνια τώρα μόνο στη σκέψη της απόλυσης, πιέστηκα. Αύξησα το τσιγάρο, το ποτό και το φαγητό. Πήρα σχεδόν δεκαπέντε κιλά. Τα βράδια δε μπορούσα να κοιμηθώ και τις περισσότερες φορές παρακολουθούσα τηλεόραση μέχρι αργά τη νύχτα. Συνεχώς είχα ένα σφίξιμο στο στομάχι που ένοιωθα ότι θα με πνίξει. Άρχισα να έχω νεύρα και οι καβγάδες με τη γυναίκα μου έγιναν καθημερινοί. Δεν τολμάω να της μιλήσω για ενδεχόμενη απόλυση μου από τη δουλειά, θα την τσάκιζε. Δουλεύει και εκείνη κάτι τρελά ωράρια στη δουλειά της για πενταροδεκάρες. Δε θέλω να τη φορτώσω και με τα δικά μου προβλήματα.

Τα έξοδα μας συνεχώς αυξάνονται… το δάνειο του σπιτιού, οι λογαριασμοί, οι αθλητικές δραστηριότητες των παιδιών, τα αγγλικά, το σούπερ μάρκετ… Πώς θα πληρωθούν όλα αυτά;

Παρουσιάστηκε ένας πόνος στο στήθος μου ο οποίος μέρα τη μέρα γινόταν όλο και πιο δυνατός. Παράλληλα αισθανόμουν κόπωση, φόβο, πολλές φορές με έπιανε τρέμουλο ή πόνοι στο σώμα χωρίς όμως να είναι παθολογικοί. Είχα νεύρα, αϋπνίες… αλλά το πιο τρομακτικό ήταν πως όσο το άγχος μου αυξανόταν με έπιανε δύσπνοια και αισθανόμουν ότι δε μπορούσα να ανασάνω. Το μόνο που θεωρούσα ότι περιόριζε αυτό το άγχος ήταν το ποτό και το τσιγάρο. Για αυτό είμαι ξαπλωμένος σε αυτό το κρεβάτι.»

Η ιστορία του Θανάση είναι μία από τις πολλές της καθημερινότητάς μας. Το άγχος όμως επιβάλλεται να το περιορίσουμε καθώς αποτελεί μεγάλο εχθρό για την υγεία μας. Μιλήσαμε με την Γιάννα Αναγνώστου, ΜΑ Συνθετική Ψυχοθεραπεύτρια-Επόπτρια, εκπαιδεύτρια στο Athens Synthesis, για να μας πει δύο λόγια για το άγχος.

Umano: Κα Αναγνώστου, τι είναι το άγχος;

Ο όρος άγχος προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ‘άγχω’ που σημαίνει πνίγω ή σφίγγω. Αποτελεί μια φυσιολογική, ζωτική αντίδραση στην απειλή και μας προετοιμάζει να ανταποκριθούμε σε πολλαπλά επίπεδα (σωματικό, ψυχικό, νοητικό και συμπεριφοριστικό). Διακρίνεται δε από το φόβο που αποτελεί μια διαφοροποιημένη συναισθηματική αντίδραση, ως μια αδιαφοροποίητη, διάχυτη συναισθηματική κατάσταση. 

Το άγχος αποτελεί πρόβλημα μόνο όταν η φυσιολογική αυτή αντίδραση γίνεται υπερβολική ή εμφανίζεται κατά την απουσία ενός πραγματικού φαινομενικά κινδύνου. Ο κίνδυνος πράγματι μπορεί να είναι εξωτερικός, μπορεί όμως εξίσου να πηγάζει από μέσα μας.

Υπάρχουν πολλές διαφορετικές θεωρίες για το άγχος και την προέλευσή του και καθεμία προσθέτει ένα κομμάτι στο παζλ της συνολικής του κατανόησης.

Το άγχος μπορεί να είναι ‘φυσιολογικό/αντικειμενικό’, μια ανάλογη δηλαδή αντίδραση απέναντι στις διάφορες απειλές που το κάθε άτομο βιώνει αναπόφευκτα στην πορεία της φυσιολογικής του ανάπτυξης και μπορεί να το αντιμετωπίσει δημιουργικά.

Στα πλαίσια αυτής της μορφής άγχους μπορούμε να προσθέσουμε και την έννοια της αγωνίας, που συχνά αποκαλείται ‘υπαρξιακό άγχος’ από τους υπαρξιστές φιλοσόφους. Το υπαρξιακό άγχος αποτελεί μια υποβόσκουσα ανησυχία η οποία αναδύεται σε περιόδους κρίσης και εμπεριέχει μια διάχυτη και ακαθόριστη αίσθηση κινδύνου. Την αίσθηση αυτή φέρει η επίγνωση των τεσσάρων δεδομένων της ανθρώπινης ύπαρξης: ότι θα πεθάνουμε, ότι είμαστε ξεχωριστές υπάρξεις από τους γύρω μας, ότι είμαστε οι μόνοι υπεύθυνοι για τις επιλογές μας και ότι χρειάζεται να βρούμε ένα νόημα για τη ζωή μας.

Το υπαρξιακό άγχος που απορρέει από την επίγνωση των τεσσάρων δεδομένων δεν χρειάζεται απαραίτητα να ανακουφιστεί καθώς είναι η ζωτική μας ενέργεια, μια ενόχληση που έρχεται να μας κινητοποιήσει (VanDeurzen, 2012). Ωστόσο στην υπερβολή του μπορεί και αυτό να γίνει εξίσου παθολογικό.

Ο Otto Rank (1929),  ψυχαναλυτής, συγγραφέας και καθηγητής συνοψίζει την ουσία των παραπάνω λέγοντας: 

«Εάν ο φόβος της ζωής είναι άγχος για προχώρημα προς τα εμπρός, για να γίνει κανείς άτομο, ο φόβος του θανάτου είναι άγχος οπισθοχώρησης, απώλειας της ατομικότητας. Το άτομο αιωρείται σ’ όλη του τη ζωή μεταξύ αυτών των δύο δυνατοτήτων φόβου.»

Το άγχος από την άλλη μπορεί να είναι υποκειμενικό, με την έννοια ότι η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει τις απειλές, δεν οφείλεται στην αντικειμενική του αδυναμία αλλά σε εσωτερικές δομές και συγκρούσεις που το εμποδίζουν να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του.

Αυτή η μορφή άγχους που ανακαλύφθηκε από το Sigmund Freud ονομάζεται ‘νευρωτικό άγχος’. Οι συγκρούσεις αυτές σύμφωνα με τον Freud έχουν τις ρίζες τους στην παιδική ηλικία όταν το παιδί ήταν αντικειμενικά αδύναμο να διαχειριστεί τα προβλήματα που απορρέουν από μια απειλητική διαπροσωπική σχέση με τους σημαντικούς άλλους (May,2010). 

Τέλος, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την ίδια την εποχή μας ‘την εποχή του άγχους’. Η απειλή είναι παντού και ο φόβος ενισχύεται καθημερινά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αυξάνοντας τα κρούσματα άγχους ακόμη και σε ακραία κλίμακα, οπότε μιλάμε πλέον για παθολογικό άγχος.

Umano: Ποιες είναι οι συνέπειες του;

Οι συνέπειες του άγχους είναι ποικίλες και επηρεάζουν όλα τα διαφορετικά αλλά αλληλοεξαρτώμενα επίπεδα της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε σωματικό επίπεδο το υπερβολικό και χρόνιο άγχος μπορεί να οδηγήσει σε γαστρεντερικά προβλήματα, δερματολογικά προβλήματα, καρδιακά προβλήματα, υπέρταση, άσθμα κ.ά.

Όλα αυτά τα επονομαζόμενα ‘ψυχοσωματικά προβλήματα’ αποτελούν διεξόδους έκφρασης συγκινησιακών συστατικών της ασυνείδητης κυρίως ζωής μας. Μια έκκληση της ψυχής για βοήθεια.

Μπορεί επίσης να δημιουργήσει προβλήματα στις καθημερινές μας ανάγκες για ύπνο και τροφή (βουλιμία, ανορεξία, αϋπνία, υπνηλία) ακόμη και στην εργασία μας, στις σχέσεις με τους άλλους, στην ερωτική μας ζωή και τελικά στη σχέση με τον εαυτό μας.

Umano: Πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε;

Για να διαχειριστούμε καλύτερα το άγχος μπορούμε να υιοθετήσουμε μερικές μικρές και πρακτικές συνήθειες. Σε χαμηλά επίπεδα άγχους για παράδειγμα μπορεί να βοηθήσουν ασκήσεις αναπνοών ή η απλή επικέντρωση στην αναπνοή μου για λίγα λεπτά, η εστίαση σε αυτό που κάνω κάθε στιγμή μέσα από τις πέντε αισθήσεις μου, ο διαλογισμός, οι ασκήσεις χαλάρωσης, το περπάτημα, ιδιαίτερα στην φύση αν είναι εφικτό. Το να περνώ λίγο χρόνο με τον εαυτό μου, ανενόχλητος/η από ερεθίσματα, να κρατώ ημερολόγιο καταγράφοντας σκέψεις και συναισθήματα ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό τον εσωτερικό παρατηρητή. 

Έρευνες επιβεβαιώνουν ότι η σωματική άσκηση βοηθά στην εκτόνωση του άγχους, ενώ παράλληλα ρυθμίζει και τις φυσιολογικές αντιδράσεις του οργανισμού. Φυσικά είναι σημαντικό να βρει ο καθένας τη μορφή της άσκησης που ικανοποιεί τις δικές του ανάγκες και τον κάνει χαρούμενο κι όχι να γίνεται καταναγκασμός. Σε γενικές γραμμές είναι βοηθητικό να εστιάζουμε στο τώρα, στο παρόν, καθώς το άγχος έχει να κάνει με κάτι μελλοντικό, κάτι που θα συμβεί.

Όσον αφορά το παθολογικό άγχος, η μόνη συμβουλή είναι η ψυχοθεραπεία.

Όταν φτάνουμε στο σημείο να μιλάμε για παθολογικό άγχος το άτομο πλέον δεν δύναται να διαχειριστεί μόνο του αυτή την συναισθηματική κατάσταση και θα ήταν πολύ βοηθητικό να αναζητήσει τη βοήθεια ενός ειδικού. Σε κάποιες περιπτώσεις, ανάλογα με το επίπεδο δυσλειτουργίας ίσως χρειαστεί παράλληλα και φαρμακευτική αγωγή. Ωστόσο η ψυχοθεραπεία θα βοηθήσει το άτομο να έρθει σε επαφή με την βαθύτερη αιτία που του προκαλεί αυτή την κατάσταση και να μπορέσει να τη διαχειριστεί, φωτίζοντας νέες πτυχές και εμπλουτίζοντας τον εαυτό του. 

Αντιμετωπίστε το!

Μην αφήσετε το άγχος να καταστρέψει της ζωή σας. Παράλληλα με τη γνώμη της κας Αναγνώστου, σας προτείνουμε επιπλέον κάποια απλά, καθημερινά πράγματα που θα σας βοηθήσουν να το ελέγξετε ή σταδιακά να το αποβάλλεται.

Μην το κρατάτε μέσα σας! Μιλήστε με κάποιον κοντινό σας (φίλο, γνωστό, οικογένεια), μοιραστείτε μαζί του τα άγχη και τις ανασφάλειες σας. Θα δείτε πως μέσα σε λίγα λεπτά θα αισθανθείτε καλύτερα.

Διαβάστε ένα βιβλίο. Επιλέξτε ένα βιβλίο με βάση τη θεματολογία που σας ενδιαφέρει (πχ. αθλητικά, καρτούν, κοινωνικά, ρομαντικά κ.ά.) για να μην το παρατήσετε. Το μυαλό σας θα «ξεκολλήσει» από τα άγχη σας γλιστρώντας στις σελίδες του βιβλίου.

Βρείτε ένα χόμπι! Είναι κατανοητό πως ο ελεύθερος χρόνος είναι περιορισμένος όμως με το χόμπι κερδίζετε δύο πράγματα: α) Το μυαλό σας θα είναι απασχολημένο με κάτι πέρα από τα προβλήματα ή τη δουλειά σας και β) θα κάνετε νέες γνωριμίες που θα έχουν κοινά ενδιαφέροντα, ως προς συζήτηση, μαζί σας.

Μην κλείνεστε στον εαυτό σας. Αν γνωρίζετε πως η πηγή του άγχους σας είναι κάποιος άνθρωπος (αφεντικό, σύζυγος, φίλος κ.ά.) τολμήστε να του μιλήσετε απευθείας. Μην το φοβηθείτε! Μετά από συζήτηση μαζί του ίσως να αποδειχτεί πως τα πράγματα δεν είναι τόσο τραγικά όσο τα βλέπετε.

Αν βαριέστε την άσκηση ή το περπάτημα, βάλτε την στη ζωή σας με πλάγιο τρόπο. Αφήστε το αυτοκίνητο ή το μηχανάκι και προτιμήστε να πηγαίνετε παντού με τα πόδια. Μέσα σε δύο τρεις μέρες θα καταλάβετε αμέσως πόσο καλό σας κάνει.

Κλείστε το ψυγείο! Αν εξαιτίας του άγχους θέλετε να τρώτε συνέχεια και έχετε βάλει βάρος, υπάρχει τρόπος να τρώτε χωρίς να παχαίνετε. Καθαρίστε ωμά καρότα και κάθε φορά που θα πρέπει να καταφύγετε στο φαγητό για να λύσετε τα προβλήματα σας, να τρώτε καρότα. Κάνουν καλό στην υγεία και δεν παχαίνουν.

Κοινωνικοποιηθείτε. Όταν έχουμε προβλήματα δε μας αρέσει ο κόσμος και επιλέγουμε να κλεινόμαστε στο σπίτι. Λάθος! Σε αυτό το σημείο είναι που πρέπει να πείσουμε τον εαυτό μας ότι χρειαζόμαστε διασκέδαση. Πηγαίνετε με ένα φίλος σας για ένα καφέ, κάντε μία απρόσμενη επίσκεψη σε κάποιον, πηγαίνετε μόνος σ’ ένα σινεμά ή σε μία θεατρική παράσταση, οργανώστε μία μικρή συγκέντρωση στο σπίτι σας με φίλους… Να γνωρίζετε πως τα προβλήματα δε λύνονται με την εσωστρέφεια αλλά με την εξωστρέφεια.

Αποφύγετε την τηλεόραση. Οι ατέλειωτες ώρες μπροστά στην τηλεόραση δεν είναι μόνο σημάδι άγχους αλλά και κατάθλιψης. Αν αισθάνεστε πως είναι το μόνο που θέλετε να κάνετε τότε καλό θα ήταν να μιλήσετε με κάποιον ειδικό.

Να χαμογελάτε! Κάνετε μία λίστα με όλα όσα σας κάνουν χαρούμενο και ξεκινήστε να τα δοκιμάζετε ένα ένα. Ο μεγαλύτερος εχθρός του άγχους να θυμάστε πως είναι το γέλιο.

Αν το άγχος έχει αρχίσει να απειλεί την υγεία σας (πόνοι, αϋπνίες κ.ά.) μη διστάσετε να απευθύνεται σε κάποιον ψυχολόγο / ψυχοθεραπευτή. Μην παίρνετε μόνοι σας φάρμακα κατά του άγχους που σας πρότεινε κάποιος φίλος ή φαρμακοποιός. Αφήστε τους ειδικούς να κρίνουν για εσάς. Να θυμάστε όμως πως το άγχος για να αντιμετωπιστεί δε χρειάζεται φάρμακα αλλά αγάπη για τον εαυτό σας!

H κα Αναγνώστου μας ενημέρωσε ότι ανέτρεξε στις πηγές :May, R. (2010). Το Νόημα του Άγχους. Αθήνα: Εκδ. Ύψιλον/βιβλία. Rank, O. (1929). The Trauma of Birth. New York: Harcourt, Brace & Co Inc. Van Deurzen, E. (2012). Αναπτύσσοντας Δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία. Πήλιο: Εκδ. Κοντύλι