Τα βραβεία Νόμπελ και οι επικρίσεις

Τα διάσημα βραβεία Νόμπελ και οι έντονες επικρίσεις που έχουν δεχτεί κατά καιρούς.

Από την Ηρώ Στ. Μπουσούνη

Τα βραβεία Νόμπελ είναι σουηδικής καταγωγής και σίγουρα από τα πιο διάσημα βραβεία στον κόσμο. Σκοπός των βραβείων είναι να αναγνωρίσουν την προσπάθεια, ατόμων ή οργανισμών, που έχουν συνεισφέρει στην επιστήμη, στη λογοτεχνία και στην παγκόσμια ειρήνη.

Τα βραβεία Νόμπελ απονεμήθηκαν για πρώτη φορά το 1901. Ξεκίνησαν από πέντε κατηγορίες, οι οποίες ήταν η φυσική, η χημεία, η ιατρική ή φυσιολογία, η λογοτεχνία και η ειρήνη. Το 1968 η κεντρική τράπεζα της Σουηδίας χρηματοδότησε την ίδρυση του Βραβείου Οικονομικών Επιστημών, το οποίο θα διαχειριζόταν επίσης το Ίδρυμα Νόμπελ.

Κάθε βραβείο αποτελείται από ένα μετάλλιο, ένα δίπλωμα και ένα χρηματικό έπαθλο. Το χρηματικό ποσό του βραβείου εξαρτάται από το πόσα χρήματα μπορεί να απονέμει το Ίδρυμα Νόμπελ κάθε χρόνο. Το χρηματικό έπαθλο έχει αυξηθεί από τη δεκαετία του 1980 που ήταν περίπου 350.000 δολάρια. Εάν δύο βραβευθέντες μοιράζονται το βραβείο σε μια κατηγορία, η επιχορήγηση του βραβείου κατανέμεται εξίσου μεταξύ των παραληπτών.

Στο σύνολο τους, οι βραβευθέντες έως και σήμερα είναι 923.

Τα βραβεία Νόμπελ απονέμονται κάθε χρόνο στη Στοκχόλμη της Σουηδίας, εκτός από το Νόμπελ Ειρήνης, το οποίο απονέμεται στο Όσλο της Νορβηγίας. Θεωρούνται ευρέως ως τα πιο διάσημα βραβεία στους αντίστοιχους τομείς.

Άλφρεντ Νόμπελ, ο δημιουργός των βραβείων

Ο Άλφρεντ Νόμπελ ήταν Σουηδός χημικός, μηχανικός και βιομήχανος, γνωστός για την εφεύρεση του δυναμίτη. Γεννήθηκε το 1833 και πέθανε το 1896. Η πιο διάσημη εφεύρεση του Νόμπελ ήταν ο δυναμίτης που του κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1867.

Στις 27 Νοεμβρίου 1895, στη Σουηδική-Νορβηγική Λέσχη στο Παρίσι, ο Νόμπελ υπέγραψε την τελευταία του διαθήκη, αφαιρώντας το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του για να δημιουργήσει τα βραβεία Νόμπελ, τα οποία θα απονέμονταν ετησίως χωρίς διάκριση εθνικότητας. Από τη διαθήκη του Νόμπελ το 94% της συνολικής περιουσίας του, δόθηκε για να θεσπίσει τα βραβεία.

Υπάρχει μια πολύ γνωστή ιστορία για την προέλευση των βραβείων Νόμπελ. Το 1888, ο θάνατος του αδελφού του Άλφρεντ Νόμπελ, Λούντβιχ, έκανε πολλές εφημερίδες να δημοσιεύσουν κατά λάθος επικήδειους για τον Άλφρεντ.

Μια γαλλική εφημερίδα τον καταδίκασε για την εφεύρεσή του για τα στρατιωτικά εκρηκτικά, σε πολλές εκδοχές της ιστορίας αναφέρεται ως δυναμίτης. Η εφημερίδα έγραφε «Le marchand de la mort est mort» (σ.σ. «Ο έμπορος του θανάτου είναι νεκρός») και συνέχισε λέγοντας «Ο Δρ. Άλφρεντ Νόμπελ, που έγινε πλούσιος βρίσκοντας τρόπους να σκοτώνει περισσότερους ανθρώπους πιο γρήγορα από ποτέ, πέθανε χθες».

Ο Νόμπελ τρόμαξε στην ιδέα ότι θα τον θυμούνται με αυτόν τον τρόπο. Η απόφασή του να δωρίσει μεταθανάτια την πλειονότητα του πλούτου του για την ίδρυση των βραβείων Νόμπελ ήταν γιατί ήθελε να αφήσει πίσω του μια καλύτερη κληρονομιά.

Ωστόσο, έχει αμφισβητηθεί εάν η συγκεκριμένη ιστορία ήταν πραγματική ή όχι.

Ο Άλφρεντ Νόμπελ εξελέγη μέλος της Βασιλικής Σουηδικής Ακαδημίας Επιστημών, η οποία, σύμφωνα με τη θέλησή του, θα ήταν υπεύθυνη για την επιλογή των βραβευθέντων με Νόμπελ στη φυσική και στη χημεία.

Η διαδικασία επιλογής των βραβείων και τα κριτήρια

Η διαδικασία επιλογής των βραβείων Νόμπελ είναι αυστηρή και άκρως ανταγωνιστική. Οι υποψηφιότητες γίνονται δεκτές από διάφορα προσόντα, συμπεριλαμβανομένων προηγούμενων βραβευθέντων, μελών εθνικών ακαδημιών και καθηγητών, σχετικών κλάδων. Στη συνέχεια, οι επιτροπές εξετάζουν τις υποψηφιότητες και κάνουν τις συστάσεις τους στις αντίστοιχες ακαδημίες ή ιδρύματα που επιβλέπουν τα βραβεία.

Τα κριτήρια για την επιλογή των νικητών του βραβείου Νόμπελ ποικίλλουν ανάλογα με την κατηγορία του βραβείου. Στις επιστήμες, το βραβείο απονέμεται για σημαντική συμβολή στην κατανόηση του φυσικού κόσμου ενώ στη λογοτεχνία, το βραβείο απονέμεται για εξαιρετική δημιουργικότητα και λογοτεχνική αξία. Το Νόμπελ Ειρήνης απονέμεται σε άτομα ή οργανισμούς που έχουν συμβάλει σημαντικά στην ειρήνη και τη διεθνή συνεργασία.

Τα βραβεία Νόμπελ και οι επικρίσεις

Όπως είναι λογικό, τα βραβεία Νόμπελ είχαν κατά καιρούς πολλές επικρίσεις. Πολλοί υποστηρίζουν ότι η διαδικασία επιλογής είναι πολύ υποκειμενική και ότι τα βραβεία έχουν γίνει υπερβολικά πολιτικοποιημένα. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις στις οποίες το βραβείο Νόμπελ απονεμήθηκε σε άτομα ή οργανισμούς που αργότερα επικρίθηκαν για τις πράξεις ή τις πεποιθήσεις τους.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Άγγλου φυσικοχημικού, Γκίλμπερτ Λιούις. Ήταν γνωστός για την δημιουργία του ομοιοπολικού δεσμού, του ζεύγους ηλεκτρονίων, της ηλεκτρονιακής δομής κατά Λιούις κ.ά. Από το 1922 έως το 1946 προτάθηκε σαράντα μία φορές για το βραβείο Νόμπελ Χημείας αλλά ποτέ δεν κέρδισε. Εικάζεται πως η εχθρότητα του για τον Βάλτερ Νερνστ, του κόστισε το βραβείο. Ο Βάλτερ Νερνστ είχε ένα φίλο, ο οποίος ήταν μέλος της επιτροπής των βραβείων. Το μέλος της επιτροπής, υπάρχουν ενδείξεις και αναφορές ότι χρησιμοποίησε διαδικασίες για να «μπλοκάρει» τη βράβευση του Λιούις.

Το Νόμπελ Οικονομικών του 1994 στον Τζον Φορμπς Νας και άλλους δύο, για την έννοια της ισορροπίας του Νας, προκάλεσε διαμάχη στην επιτροπή λόγω της ψυχικής ασθένειας του Νας και του αντισημιτισμού. Η διαμάχη οδήγησε σε μια αλλαγή στη διοικητική επιτροπή. Τα μέλη θα υπηρετούσαν για τρία χρόνια αντί για απεριόριστες θητείες και το πεδίο εφαρμογής του βραβείου επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει τις πολιτικές επιστήμες, την ψυχολογία και την κοινωνιολογία.

Οι πιο διαβόητες διαμάχες αφορούν τα βραβεία Λογοτεχνίας, Ειρήνης και Οικονομικών. Πέρα από τις διαφωνίες σχετικά με το ποιος συνεργάτης ήταν πιο άξιος, οι κριτικοί διέκριναν συχνά την πολιτική προκατάληψη και τον ευρωκεντρισμό στο αποτέλεσμα.

Η έντονη εστίαση στους ευρωπαίους συγγραφείς, και ειδικότερα στους Σουηδούς, αποτελεί αντικείμενο αυξανόμενης κριτικής, μεταξύ άλλων από μεγάλες σουηδικές εφημερίδες. Η πλειοψηφία των βραβευθέντων για το Νόμπελ Λογοτεχνίας είναι Ευρωπαίοι. Ειδικά οι Σουηδοί έχουν λάβει περισσότερα βραβεία, σε αυτή την κατηγορία, από όλη την Ασία.

Το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2016 απονεμήθηκε στον Μπομπ Ντίλαν. Ήταν η πρώτη φορά που το βραβείο δόθηκε σε τραγουδοποιό. Πολλοί συγγραφείς και σχολιαστές, κυρίως μυθιστοριογράφοι, αντιτάχθηκαν, πιστεύοντας ότι μείωσε το βραβείο.

Δύο βραβευθέντες αρνήθηκαν οικειοθελώς το βραβείο Νόμπελ

Ο Γάλλος συγγραφέας, Ζαν-Πολ Σαρτρ, αρνήθηκε το βραβείο Λογοτεχνίας του 1964, δηλώνοντας «Ένας συγγραφέας πρέπει να αρνηθεί να επιτρέψει στον εαυτό του να μεταμορφωθεί σε θεσμό, ακόμα κι αν αυτό γίνει στην πιο τιμητική μορφή».

Το δεύτερο πρόσωπο που αρνήθηκε το βραβείο είναι ο Βιετναμέζος πολιτικός, Λε Ντουκ Θο, ο οποίος τιμήθηκε με το Βραβείο Ειρήνης το 1973 για τον ρόλο του στις ειρηνευτικές Συμφωνίες του Παρισιού. Αρνήθηκε, λέγοντας ότι δεν υπήρχε πραγματική ειρήνη στο Βιετνάμ. Ο πόλεμος ξανάρχισε τέσσερις μήνες αφότου ανακηρύχθηκε νικητής.

Κεντρική φωτογραφία: ©Nobel Media Photo: Clément Morin – Πηγές: nobelprize.org, sweden.se,cam.ac.uk,en.wikipedia.org