Ο Ικαριώτικος χορός είναι από τους πιο αγαπημένους παραδοσιακούς χορούς του τόπου μας. Ποια είναι όμως η ιστορία του και πώς ξεκίνησε; Μέσα από ένα αφιέρωμα στον Ικαριώτικο χορό, πάμε να την μάθουμε.
Από την Ηρώ Στ. Μπουσούνη
|
Αφιέρωμα στον παραδοσιακό χορό της Κρήτης πεντοζάλι |
Ο Βασίλης Μεσσαριτάκης είναι ερευνητής-λαογράφος και υπεύθυνος χορού, πολιτισμού και μουσικής του Πανικάριου Συλλόγου «Άρτεμις Ταυροπόλος». Ο Βασίλης μας βοηθάει σε αυτό το ταξίδι μας στην ιστορία του Ικαριώτικου χορού.
Umano: Ποια είναι η ιστορία του Ικαριώτικου χορού;
Το όνομα της Ικαρίας προέρχεται από τον Ίκαρο, τον γιο του γνωστού αρχιτέκτονα της μυθολογίας. Στην αρχαιότητα η Ικαρία ονομαζόταν «Μάκρις» και «Δολίχη» λόγω του στενόμακρου σχήματός της και «Ιχθυόεσσα» λόγω της αφθονίας του Ικάριου πελάγους σε ψάρια. Σύμφωνα με την μυθολογία ο Ίκαρος – ο πρώτος πιλότος της μυθολογίας – έπεσε στο θαλάσσιο χώρο της Ικαρίας και πνίγηκε. Έτσι το νησί πήρε το όνομά του και ο χορός το όνομα από το νησί.
Ο Ικαριώτικος είναι ένας χορός που οι ρίζες του ακουμπούν πολλούς αιώνες πίσω!
Κρύφτηκε και απομονώθηκε μαζί με τους κατοίκους του νησιού τον 15o και 18ο αιώνα, την περίοδο της πειρατείας στην κιβωτό επιβίωσης, στη Λαγκάδα. Από τότε μέχρι και σήμερα, συνέχισε να ταξιδεύει τις νότες του σε όλο το νησί και όχι μόνο. Άλλοτε στο γλέντι, άλλοτε ως πυρρίχιος, άλλοτε σαν έκφραση και άλλοτε απλά γιατί το έφερνε η στιγμή. “Σκάβει” τις καρδιές των Ικαριωτών αλλά και των φίλων της Ικαρίας, πλέον, που τον χορεύουν.
| Ελάτε και εσείς στην παρέα μας στο Facebook, κάνοντας like στη σελίδα μας. |
Umano: Ποιος είναι ο παραδοσιακός Ικαριώτικος χορός;
Ο Ικαριώτικος- από τους πλέον ιδιαίτερους χορούς- είναι χαρακτηριστικός της Ικαρίας. Tα βήματα, ο ρυθμός και η μουσική του δεν υπάρχουν πουθενά αλλού, παρόλο που ανήκει στη γενική κατηγορία των συρτών χορών.
Δεν υπάρχουν τύποι Ικαριώτικων. Υπάρχουν όμως παραλλαγές.
Υπάρχει ο αργός, βαρύς – των γερόντων όπως λέγεται – ο πιο πηδηχτός, ο ραχιώτικος και άλλες παραλλαγές του ίδιου πάντα χορού. Λέγεται πως ο σκυφτός, όπου οι χορευτές σκύβουν, ξεκινάει από το γεγονός ότι τα σπίτια ήταν χαμηλοτάβανα. Oι άνθρωποι όταν δε χόρευαν στο ύπαιθρο, χόρευαν μέσα στα σπίτια και έσκυβαν ώστε να μην χτυπάνε στα δοκάρια του σπιτιού. Στην Ικαρία, δεδομένης της ιστορίας, κυρίως λόγω των πειρατικών επιδρομών, προσπαθούσαν ώστε η παρουσία τους να μην είναι έκδηλη.
«Ω καημένη Νικαριά ψηλά πουν’ τα ‘ουνά σου και χαμηλά τα σπίθια σου και κρύα τα νερά σου», λέει το παραδοσιακό τραγούδι. Έτσι, λοιπόν, διαμορφώνεται η παράδοση, έστω και αν στο διάβα του χρόνου χάνεται η αιτία που τη διαμόρφωσε.
Υπάρχει ένα κοινό χορευτικό μοτίβο με μικρές παραλλαγές από χωριό σε χωριό και αρκετά τσαλίμια. Ο κάθε Ικαριώτης – όπου κι αν βρίσκεται – αισθάνεται την ανάγκη να χορέψει τον Ικαριώτικό του βάζοντας όπως και ο μουσικός, το δικό το προσωπικό στοιχείο.
Umano: Έχει αλλάξει ο χορός με το πέρασμα των χρόνων;
Βηματολογικά – μουσικά – υφολογικά, ο χορός έχει υποστεί μικρές αλλοιώσεις όπως, βέβαια, παθαίνει κάθε τι στο πέρασμα των χρόνων.
Άλλοτε συμβαδίζει με την εποχή και την εξέλιξή της, άλλοτε μένει ατόφιος όπως τον θυμούνται στο διάβα του τελευταίου αιώνα.
Πλέον, χορεύουν όλοι μαζί… γέροι, νέοι και παιδιά επί ώρες, συνεπαρμένοι από τον χορό. Οι σημερινοί οργανοπαίκτες τον έχουν προσαρμόσει στις απαιτήσεις του νεανικού κοινού. Ευτυχώς και οι μουσικοί οι ίδιοι είναι νέοι, αλλιώς θα ήταν αδύνατον ν’ αντέξουν την ένταση και τη μεγάλη διάρκεια – με μια λέξη, «την τρέλα του Καριώτικου πανηγυριού».
Umano: Χωρίζεται σε κατηγορίες;
Τον Περαμαρίτικο από την πέρα μεριά, τον Λυρίστικο που μιμείται τη λύρα, τον Ραχιώτικο, τον Τσαμούρικο, αργό ή γερόντικο. Στην ίδια βηματολογική οικογένεια ανήκει και η Αμπελοκουτσούρα, ο Παπιστάνικος και η Συμπεθέρα που είναι και τα μοναδικά τραγούδια που χορεύονται σαν τον Ικαριώτικο – με ιδιαίτερο βήμα αλλά πάνω στον κανόνα του χορευτικού μοτίβου του Ικαριώτικου. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη μουσική του Ικαριώτικου. Υπάρχουν οι μουσικές φράσεις – που κατά κανόνα προσδίδουν την μελωδία του – με συμπληρωματικές μουσικές φράσεις ανά περιοχή και οργανοπαίκτη σε ρυθμική δομή των 2/4.
Umano: Ποια είναι τα βασικά όργανα που συνοδεύουν τον Ικαριώτικο χορό;
Χρησιμοποιούσαν κυρίως τη λύρα, το λαούτο και την τσαμπουνοφυλάκα. Το βιολί είναι μεταγενέστερο και αντικατέστησε τη λύρα και την τσαμπουνοφυλάκα. Στους νεότερους χρόνους υπάρχει συνοδεία κρουστού, καθώς η Ικαρία δέχτηκε μεγάλη επιρροή από την βυζαντινή κοινωνία σε όλες τις εκδηλώσεις και η χρήση κρουστών οργάνων ήταν απαραίτητη.
Ο τουµπανάς της Χρυσοµηλιάς, η ταµπουτσά ή ταµπουτσιά είναι ένα μεγάλο κόσκινο µε δέρμα χωρίς τρύπες. H διάμετρος της δερμάτινης επιφάνειας είναι γύρω στα 50 µε 55εκ., κάποτε όµως και μικρότερη. Παίζεται µε τα δυο χέρια ή µε δυο μικρά ξύλα, ακουμπισμένη όρθια, στον αριστερό µηρό του καθισμένου οργανοπαίχτη.
Το βιολί είναι σήμερα το πιο δημοφιλές όργανο στο νησί.
Είναι ένα από τα «δάνεια» της Δύσης, το οποίο σιγά – σιγά με το πέρασμα των χρόνων προσαρμόστηκε, άλλαξε η τεχνική του και αφομοιώθηκε από τις παραδόσεις των νησιών του Αιγαίου.
Στην Ικαρία, η τσαμπούνα παιζόταν περισσότερο στις Ράχες, στις περιοχές του Πάππα, καθώς και στους Φούρνους. Είναι αρκετές δεκαετίες που έχει πάψει να παίζεται και δεν έχει αντικατασταθεί από άλλο όργανο όπως συνέβη με τη λύρα.
Τη τσαμπούνα και τη λύρα σήμερα δύσκολα τα βρίσκουμε στην Ικαρία και σιγά – σιγά σπανίζουν όλο και περισσότερο.
Η λύρα παιζόταν σ’ ολόκληρη την Ικαρία και είχε ρόλο ανάλογο του βιολιού. Κύριο μελωδικό όργανο που μ’ αυτό παίζονταν και χοροί πηδηχτοί ή συρτοί. Μέχρι – περίπου – τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο υπήρχαν αρκετοί λυράρηδες στο νησί, αλλά από τότε και ύστερα, σιγά -σιγά το λυράκι το εγκατέλειπαν όλο και περισσότερο για το βιολί – που στο τέλος επικράτησε. Πολλοί από τους σημερινούς βιολιτζήδες της Ικαρίας, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, έχουν ξεκινήσει από τη λύρα.
Umano: Κάνε μας μία μικρή περιγραφή για τις βασικές κινήσεις του Ικαριώτικου.
Σε ρυθμό συρτού 2/4 ο χορός ξεκίνησε ως Ίσος χορός – που χορεύεται στα Δωδεκάνησα. Έχει πολλές ομοιότητες με αυτόν και είναι γνωστός ως «συμπεθέρα», με στιχάκια και ρίμες – που προστέθηκαν αργότερα – όπως τις λένε στην Ικαρία. Στην πορεία έγινε πιο ρυθμικός, ζωντανός, με πολλές μουσικές πάρτες από τους οργανοπαίκτες αλλά αντίστοιχα και από τους χορευτές, πάνω στο κινητικό μοτίβο του Ίσου χορού – με λακτίσματα και κρατήματα στο ρυθμό.
Άλλωστε, το ζητούμενο με τους μουσικούς και τους χορευτές είναι να γίνουν ένα στο χοροστάσι!
Μέχρι και η λαβή των χεριών από σταυρωτή – ψαράδικη άλλαξε, λύνοντας τα χέρια και βάζοντάς τα στους ώμους.
Umano: Υπάρχει συγκεκριμένη ενδυμασία;
Υπήρχε… πλέον δεν υπάρχει..!! Οι επιρροές της Δύσης και εδώ, μιας και το εμπόριο έκανε την Ικαρία να είναι παρούσα στα μέσα και στα έξω της μόδας. Η γεωγραφική της θέση, απέναντι από την Σμύρνη, το μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι πριν την καταστροφή της, έκαναν τους Ικαριώτες να φορέσουν γρήγορα τα ρούχα που επέβαλε η μόδα, αφήνοντας στα μπαούλα τους τα παραδοσιακά.
Η γυναικεία φορεσιά αποτελούνταν από την μπόλκα, μανικωτή ζακέτα, με μπάσκα ή χωρίς και αντικατέστησε το σιγκούνι ή το κοντογούνι.
Έχει ζωνάκι πίσω που δένει μπροστά και σε άλλες παραλλαγές έχει σουρίτσες, πιέτες, γιακά. Η πόλκα – η στενή μεσάτη ζακέτα με κουμπιά – διακοσμήθηκε με δαντέλες, πούλιες και χάντρες. Η φούστα είχε το ίδιο ύφασμα με την πόλκα ή διαφορετικό μονόχρωμο και χαρακτηριστικό της ήταν η πολλή σούρα στη μέση και η τρέσα στον ποδόγυρο. Το μαντήλι ήταν μονόχρωμο – λευκό, καφέ, λαδί – ή διακοσμημένο με άνθη.
Η ανδρική φορεσιά αποτελούνταν από το πουκάμισο – λευκό, γκρίζο ή ριγέ – το γιλέκο – μαύρο ή μπλε μπροστά και κόκκινο πίσω με κεντημένα γαϊτάνια – τη βράκα – μαύρη, μπλε μακριά – το ζωνάρι – μονόχρωμο ή ριγέ – το σκούφο – κόκκινο ή μαύρο – τα τουζλούκια – υφασμάτινες περικνημίδες – και τις κουντούρες – παπούτσια σκαρπινάτα ή τύπου μπότας.
Umano: Ο Ικαριώτικος χορός ζωντανεύει ακόμα στα πανηγύρια της Ικαρίας;
Πολλοί έχουν ακούσει για τα περίφημα πανηγύρια της Ικαρίας. Αυτό που δεν είναι γνωστό, είναι ότι αυτές οι γιορτές διοργανώνονται από Συλλόγους εθελοντών που έχουν – παρακαλώ – μορφή «σωματείου»!
Πολλές φορές μάλιστα δε γίνεται καν αντιληπτό από όσους επισκέπτονται το νησί το καλοκαίρι. Μετεξέλιξη των παλιών εκκλησιαστικών επιτροπών, αυτοί οι Σύλλογοι, «Εξωραϊστικοί – Εκπολιτιστικοί», ιδρύθηκαν με Νομαρχιακή απόφαση τη δεκαετία του ‘60. Σκοπός τους ήταν να υποβοηθούν ηθικά και οικονομικά τις πάμφτωχες, τότε, μικρές Κοινότητες του νησιού.
Αφιέρωμα στον Ικαριώτικο χορό
Πράγματι, ο τρόπος οργάνωσης και η ιδιαίτερη φυσιογνωμία που διατηρούν μέχρι σήμερα τα περιώνυμα για την εορταστική τους ατμόσφαιρα πανηγύρια της Ικαρίας, χρονολογούνται από εκείνη την μεταπολεμική περίοδο της μεγάλης απομόνωσης και οικονομικής καθυστέρησης του νησιού. Αν και χωρίς πόρους και κρατική υποστήριξη, οι Ικαριώτες «δεν το έβαλαν κάτω».
Μετέτρεψαν τα πανηγύρια τους, από απλές κοινοβιακές γιορτές που ήταν άλλοτε, σε μέσο χρηματοδότησης για να κατασκευάζουν μόνοι τους τα διάφορα μικρά έργα που είχε ανάγκη το κάθε χωριό.
Κηρύσσονταν τότε «γενική επιστράτευση». Οι μόνιμοι κάτοικοι παρατούσαν τις δουλειές τους και προσέφεραν εθελοντική εργασία, οι μετανάστες προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να βρίσκονται στο χωριό τους τις μέρες του πανηγυριού, ακόμα και οι Άγιοι συμμετείχαν, δεχόμενοι ευχαρίστως να αλλάζουν τις γιορτές τους για να συμπίπτουν όλες μαζί τους μήνες του καλοκαιριού!
Ο πιο σπουδαίος παράγοντας για την επιτυχία ενός Καριώτικου πανηγυριού ήταν και είναι ακόμα το «να υπάρχει κέφι», το πανηγύρι «ν’ ακουστεί», «να έχει καλή φήμη».
Σ’ αυτό, σπουδαίο ρόλο παίζει η ποιότητα του κρασιού και του φαγητού, κυρίως όμως οι επιδόσεις της ορχήστρας και οι ικανότητες των χορευτών – αυτοί τα τελευταία χρόνια στην πλειοψηφία τους είναι νέοι 20 – 30 χρόνων! Στο τέλος, αργά το επόμενο πρωί, όλοι φεύγουν κατάκοποι, μεθυσμένοι απ’ το κρασί και το βιολί. Ο ήλιος έχει αρχίσει να καίει δυνατά και η ορχήστρα μαζεύει τα όργανα. Τότε οι γεροντότεροι του Συλλόγου κάθονται και συμμαζεύουν, κάνοντας τον απολογισμό του πανηγυριού. «Βγήκε το πανηγύρι;», όλοι ρωτούν.
«Εντάξει πήγε.»
«Σιγά-σιγά. Του χρόνου πάλι εδώ με το καλό. Αρκεί να υπάρχει υγεία και ειρήνη στον κόσμο».
Umano: Είναι δύσκολο να μάθουμε τον Ικαριώτικο χορό;
Δεν είναι καθόλου δύσκολο να τον μάθεις και να τον χορέψεις!! Απλά αφήνεσαι στα έμπειρα χέρια του δασκάλου. Η μουσική περνάει από τα αυτιά σου σε ολόκληρο το κορμί σου ταξιδεύοντας νου και σώματι στον παραδεισένιο προορισμό του νησιού των θεών Διονύσου και Άρτεμις!
Umano: Πες μας δυο λόγια για τον Πανικάριο Σύλλογο «Άρτεμις Ταυροπόλος».
Ο σύλλογος ιδρύθηκε το 2001 στην Αθήνα με σκοπό τη διάσωση και διάδοση της λαϊκής παράδοσης και ιστορίας της Ικαρίας και των Φούρνων. Η επωνυμία Άρτεμις Ταυροπόλος προήλθε από το ιερό που υπάρχει στο νησί μας, στην παραλία του Να. Είναι αφιερωμένο στην αρχαία θεά Άρτεμις. Απεικονίζεται και στο λογότυπο του συλλόγου μας. Μια γυναίκα πάνω σε ένα ταύρο, εμπνευσμένο από τα αρχαία νομίσματα που βρέθηκαν στην Ικαρία.
Στην μέχρι τώρα πορεία του ο σύλλογος έχει ασχοληθεί με την τοπική ενδυμασία, με ήθη και έθιμα του νησιού μας, με την καταγραφή ιστορικών – αρχαιολογικών τοποθεσιών της Ικαρίας καθώς και με την προβολή του νησιού μας μέσω των εμφανίσεων στα Μ.Μ.Ε. αλλά και παραστάσεων σε μεγάλα θέατρα της Αθήνας και του εξωτερικού.
Το χορευτικό τμήμα του συλλόγου αποτελεί το μοναδικό ενεργό αντιπροσωπευτικό συγκρότημα Ικαριακού συλλόγου στην Αθήνα.
Umano: Κάνετε μαθήματα στο σύλλογο; Μπορούμε να γραφτούμε;
Ο σύλλογός μας απευθύνεται σε όλους τους Ικαριώτες αλλά και σε “φίλους” του νησιού που δεν έχουν καταγωγή από την Ικαρία. Ο σύλλογος ασχολείται με το χορό, το τραγούδι, το θέατρο, την εκμάθηση μουσικών οργάνων, την έρευνα, τα ήθη και έθιμα της Ικαρίας, την τοπική ενδυμασία. Προβάλει το νησί έχοντας ως σκοπό την διάσωση και διάδοση της Ικαριακής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Τα μαθήματα γίνονται κάθε Κυριακή 7-9 το απόγευμα και κάθε Τετάρτη 8-10. Τα τμήματα είναι μικτά – προχωρημένων και αρχαρίων – και διδάσκοντα χοροί και τραγούδια από όλη την Ελλάδα με έμφαση στην Ικαρία.
Περισσότερες πληροφορίες για την δράση του συλλόγου μπορείτε να βρείτε στο site: www.tavropolos.gr
Comments are closed.